Nieviadomyja listy Bahdanoviča, pramovy Taraškieviča, dakumienty BNR — u Vilni lažać skarby 10

List Ivana Łuckieviča da mamy.

Vokładka «Pratakołaŭ» BNT.

Paśviedčańnie siabra Rady BNR, vydadzienaje Ludvicy Sivickaj (Zoścy Vieras).

Abviestka pra vystup Antona Łuckieviča na pasiedžańni Biełaruskaha navukovaha tavarystva.

Dypłamatyčny pašpart Staršyni Rady BNR Antona Łuckieviča.

Vilnia znoŭ nahadała pra siabie, jak pra važny asiarodak biełaruskaj historyi.

U Litoŭskim Centralnym Dziaržaŭnym archivie (ŁCDA) znojdzienyja dakumienty, datyčnyja historyi biełaruskaha Adradžeńnia pieršaj pałovy XX st. Heta materyjały z archiva Biełaruskaha muzieja imia Ivana Łuckieviča.

Padobna, što paśla zakryćcia Biełaruskaha muzieja ŭ 1945, častka jaho dakumientaŭ była nadziejna schavanaja ŭ adnym z pakojaŭ litoŭskaha archiva.

Miascovym daśledčykam jany cikavyja nie byli, a biełarusy pra ich nie viedali.

Viartańnie dakumientaŭ va ŭžytak adbyłosia dziakujučy inicyjatyvie dyrektara Instytuta historyi Litvy, doktara Rymantasa Miknisa, jakuju padtrymaŭ dyrektar ŁCDA, doktar Dalus Žyžys. Archivistka Ludmiła Funikava zrabiła asnoŭnuju pracu pa sistematyzacyi, apisańni i katałahizacyi histaryčnych dakumientaŭ. Kansultacyjnuju dapamohu joj akazvali biełaruskija historyki Jury Jurkievič, Andrej Vaškievič, Aleś Smalančuk, Andrej Čarniakievič, Volha Ivanova, Aleś Paškievič. Častku dakumientaŭ pakazali ŭ časie vystavy «Nieviadomaja BNR», adkrytaj napiaredadni 25 sakavika 2012 h.

Adnak nielha kazać pra masavy napłyŭ daśledčykaŭ ź Biełarusi ŭ Vilniu dziela vyvučeńnia bieź pierabolšvańnia ŭnikalnych dakumientaŭ.

«U redakcyju jak da sonca»

Karotki ahlad raspačnu z adšukanych materyjałaŭ redakcyj biełaruskich haziet.

Najbolšuju cikavaść vyklikajuć dakumienty «Našaj Nivy».

Zachavałasia častka jaje archiva za 1909 h., jakaja dazvalaje adnavić «štodzionnaje žyćcio» redakcyi.

Miž redakcyjnaj pierapiski znajšlisia i dźvie natatki ad Maksima Bahdanoviča. Paet prosić dasłać jamu «na adras Jałta, Autka, pansijon «Šałaš» 16 numaroŭ «NN» za 1908 hod i 25 — za 1909-y z udakładnieńniem — «ruskimi litarami».

Bo tady «NN» vydavałasia jašče i łacinkaj.

Vartaja asablivaj uvahi pierapiska z šmatlikimi «ahientami» haziety (a zachavalisia navat ałfavitnyja śpisy «ahientaŭ» i padpisčykaŭ «NN»). Jana dazvalaje ŭjavić hieahrafiju raspaŭsiudu i ŭpłyvaŭ haziety. Darečy,

najbolš adrasataŭ pražyvała ŭ Minskaj hubierni (jakaja lažała tady ad Dokšycaŭ da sutoku Dniapra i Prypiaci i ad Słonima da Babrujska).

Davoli šmat listoŭ prychodziła ź Vilenščyny i Hrodzienščyny. Pisali taksama z Kovienskaj i Viciebskaj hubierni, Danskoj vobłaści Rasii, ź Jarasłaŭla (nie tolki ad Maksima, ale i ad Hienadzia Vasiljeviča Bahdanoviča) i navat z Uładzivastoka.

Budučy siabra Časovaha ŭradu BSSR, 22-hadovy Fabijan Šantyr, dajučy zhodu być «ahientam» haziety ŭ Słucku, zaŭvažyŭ: «Maju vialikuju nadzieju, što každy čałaviek, pračytaŭšy ščyryja słovy Vašaj haziety, na rodnaj movie, adnajdzie vialikuju achvotu dla adradžeńnia hetaj movy ŭ rodnym krai. Ja ž prykładu ŭsie siły, kab Vaša vialika-patrebnaja praca i ŭ našym uhłu puściła svaje kareńni, vyrasła i raśćviła cudnym ćviatkom nadziei».

Piśmieńnik Anton Lavicki (Jadvihin Š.) paviedamiŭ ź vioski (ź jakoj — niamaviedama, adras adarvany), što doŭha tam «siadzić» i nie moža vybracca ŭ Vilniu,

a taksama zrabiŭ prypisku: «U redakcyju jak da sonca». A

hrodzieniec, budučy dziajač BNR i bałachoviec Pavieł Alaksiuk paznačyŭ svoj zvarotny adras nastupnym čynam: Belarus, Hrodno… List z Hrodna, ź Biełarusi! I heta ŭ časy, kali U tyja časy heta hučała revalucyjna dla śviadomaści, bo ideja niezaležnaści nie abviaščałasia.

Samaja revalucyjnaja siła, Biełaruskaja Sacyjalistyčnaja Hramada aściarožna kazała pra aŭtanomiju.

Daśledčykaŭ čakajuć taksama dakumienty redakcyj rasiejskamoŭnaj «Viečierniej haziety» (1912–1914), jakuju tajemna redahavaŭ Anton Łuckievič, hazietaŭ «Homan» (1916–1918), «Biełaruskija viedamaści» (1921), «Narodnaja sprava» (1926–1927), časopisaŭ «Kryvič» (1925–1926) i «Chryścijanskaja dumka» (1926–1929).

«Na mocy ŭchvały Rady Biełaruskaje Narodnaje Respubliki…»

Takoj farmuloŭkaj pačynalisia pastanovy ŭradu BNR, častka jakich znajšłasia ŭ litoŭskim archivie. Mnohija dakumienty BNR dastupnyja šyrokaj publicy: U 1998 h. Siarhiej Šupa ŭkłaŭ hruntoŭny dvuchtomnik Archivaŭ BNR, častka materyjałaŭ zachoŭvajecca ŭ Nacyjanalnym archivie Biełarusi. Inšaja častka ličycca stračanaj.

Znojdzienyja ŭ Vilni dakumienty zapaŭniajuć niekatoryja łakuny. Heta asabisty archiŭ Antona Łuckieviča ad vieraśnia 1918 da červienia 1920 h. , u tym liku jaho dypłamatyčny pašpart, vydadzieny ŭ Hrodnie ŭ krasaviku 1919 h. dla ŭdziełu ŭ Paryžskaj mirnaj kanfierencyi.

Taksama jość materyjały, jakija dazvalajuć detalova rekanstrujavać karcinu raskołu biełaruskaha ruchu ŭ śniežni 1919 h. i ŭtvareńnia Najvyšejšaj Rady BNR na čale z Łuckievičam.

Jość pratakoły schodaŭ hetaj Rady (1919–1920); šmatlikija (120 arkušaŭ!) paśviedčańni, ankiety i śpisy słužačych Narodnaha sakrataryjatu i siabroŭ Rady BNR; pierapiska z Centralnaj Radaj Ukrainskaj Narodnaj Respubliki i ŭradam hietmana Skarapadskaha nakont ŭstalavańnia biełaruska-ŭkrainskaj miažy i raźvićcia stasunkaŭ pamiž dźviuma respublikami.

Zachavalisia pratakoły sustrečaŭ delehacyi Kanvientu starejšynaŭ Rady BNR (Ja.Losik, A.Smolič, A.Aŭsianik, M.Šyła, Ja.Mamońka, A.Prušynski, ks. Abrantovič) ź Juzafam Piłsudskim i kamisaram «Cyvilnaha ŭpraŭleńnia Uschodnimi ziemlami» Ježy Asmałoŭskim 19 vieraśnia 1919 h.

Vialikuju kaštoŭnaść majuć i dakumienty dziejnaści Biełaruskaj vajskovaj kamisii, Biełaruskaha pres-biuro ŭ Kapienhahienie (1920), materyjały finansavaj dziejnaści Rady BNR.

«Mudraj pramovy miod załacisty,
poŭnyja soty
mnie daspadoby…»

Radki Maksima Bahdanoviča, vyniesienyja ŭ padzahałovak, stali epihrafam knihi pratakołaŭ pasiadžeńniaŭ Biełaruskaha navukovaha tavarystva (BNT), jakoje ŭźnikła ŭ apošni dzień pracy Vilenskaj Biełaruskaj kanfierencyi (studzień 1918 h.).

Na žal, cikavyja i vyklučna važnyja staronki historyi BNT pa siońniašni dzień nie atrymali naležnaha navukovaha aśviatleńnia.

Navat paviarchoŭnaje znajomstva z materyjałami śviedčyć pra vysoki navukovy ŭzrovień daśledavańniaŭ siabroŭ BNT, asabliva, u halinie etnahrafii, movaznaŭstva i historyi.

Dakumienty, što datyčać dziejnaści Biełaruskaha muzieja, dazvalajuć zazirnuć u jaho historyju padčas Druhoj suśvietnaj vajny (naprykład, daviedka pra arhanizacyju muzieja i kolkaść jaho ekspanataŭ ad 18 śniežnia 1940 h.).

U hety ž fond trapili asabistyja dakumienty Ivana i Antona Łuckievičaŭ,

u tym liku rukapis manahrafii apošniaha pa historyi biełaruskaha ruchu (93 arkušy), listy Julijany Menkie (Vitan-Dubiejkaŭskaj), jakaja supravadžała Ivana Łuckieviča ŭ jaho apošnim padarožžy ŭ Zakapane, materyjały Vilenskaj Biełaruskaj kanfierencyi (1918), dakumienty Centralnaj Biełaruskaj rady Vilenščyny i Hrodzienščyny (1919–1920)…

Pasolskija kłuby i biełaruskija škoły

U asobnym fondzie źmieščanyja dakumienty Biełaruskaj Sialanska-rabotnickaj Hramady (BSRH) i biełaruskich pasolskich kłubaŭ 20 — pačatku 30-ch: śpisy hurtkoŭ BSRH, pierapiska Centralnaha sakrataryjatu, partyjnyja bilety, paśviedčańni…

Materyjały dziejnaści hurtkoŭ Hramady dazvalajuć zrazumieć jaje realnyja ŭpłyvy. Zachavalisia dakumienty pra dziejnaść hurtkoŭ Pinskaha, Vałožynskaha, Vaŭkavyskaha, Vilejskaha, Niaśvižskaha, Łuninieckaha, Lidskaha, Haradzienskaha, Bieraściejskaha pavietaŭ.

Nieviadomym šlacham siudy ž trapili i rečavyja dokazy «viny» z pracesu Hramady 1926, datyčnyja asoby S.Rak-Michajłoŭskaha, Fabijana Akinčyca i Radasłava Astroŭskaha.

Bahata jość materyjałaŭ pa dziejnaści biełaruskich pasolskich kłubaŭ (siońniašniaj movaj kažučy, deputackich frakcyj u polskim parłamiencie — «NN») — dakumienty vybarčych kampanij, zajavy pasłoŭ, teksty pramovaŭ (naprykład, Taraškieviča), prośby i skarhi vybarščykaŭ.

Taksama ŭ archivie jość dakumienty Hramady biełaruskaj moładzi ŭ Vilni, Biełaruskaha kaapieratyŭnaha banka, Biełaruskaha Instytuta haspadarki i kultury, Biełaruskaha vydavieckaha tavarystva, Tavarystva dapamohi achviaram suśvietnaj vajny, Tavarystva biełaruskaj škoły.

Apošnich nadzvyčaj šmat: śpisy baćkoŭ, jakija patrabavali navučańnia pa-biełarusku; śpisy siabroŭ hurtkoŭ TBŠ, spravazdačy ab ich dziejnaści, pratesty suprać zakryćcia biełaruskich škoł… Narešcie listy, jakija z roznych rehijonaŭ išli ŭ Hałoŭnuju upravu TBŠ i adlustroŭvali nastroi i pažadańni biełarusaŭ.

Padčas prahladu hetych materyjałaŭ uźnikła ideja padrychtavać Daviednik pa znojdzienych dakumientach. U im było b nie tolki apisańnie asnoŭnych fondaŭ «biełaruskich materyjałaŭ», ale i najbolš cikavyja dakumienty. Jaho možna było b vydać u hod 95-hodździa abviaščeńnia BNR.

Jaho jość kamu zrabić, patrebnyja tolki fundatar i vydaviec.

Hety ahlad «skarbaŭ» paviarchoŭny, ale spadziajusia, što i jon zaachvocić biełaruskich historykaŭ da aktyŭnaj daśledčaj pracy ŭ archivach Vilni.

* * *

Biełaruskija fondy ŁCDA

Materyjały redakcyj biełaruskich haziet — fond 368.

Dakumienty BNR — fond 582, vopis 2.

Materyjały BNT i Biełaruskaha muzieja imia Ivana Łuckieviča — fond 281, vopis 2.

Dakumienty BSRH i biełaruskich pasolskich kłubaŭ 1920-30-ch — fond 365.

Dakumienty Hramady biełaruskaj moładzi ŭ Vilni (1919–1920) — fond 372.

Dakumienty Biełaruskaha kaapieratyŭnaha banka — fond 375.

Dakumienty Biełaruskaha Instytutu haspadarki i kultury (1926–1936), Biełaruskaha vydavieckaha tavarystva, Tavarystva dapamohi achviaram suśvietnaj vajny (1914–1918), Tavarystva biełaruskaj škoły (1919–1938) — fond 361.