Аперацыя «Белы бусел»
Аб’ёмны артыкул пад назвай «Аперацыя «Белы бусел» (Замежныя спецслужбы — супраць Беларусі)» выйшаў у газеце «Советская Белоруссия» 5 верасня 2001 года — за чатыры дні да другіх прэзідэнцкіх выбараў. У яго аснове, як адзначалася, ляжала скарочаная аналітычная запіска, якую склаў нейкі «ўплывовы маскоўскі цэнтр «Незалежная палітычная экспертыза». У ім сцвярджалася, што была распрацавана цэлая аперацыя па адхіленні Аляксандра Лукашэнкі ад улады пад кодавай назвай «Белы бусел». І нібыта да яе прыклалі руку Федэральная разведвальная служба Германіі, ЦРУ і МІ-6. План нібыта павінен быў рэалізоўвацца пад наглядам замежных дыпламатаў і разведчыкаў, якія прыкрываліся працай у розных гуманітарных арганізацыях у Беларусі.
Адзначалася, што заходнія спецслужбы зразумелі: Лукашэнку не ўдасца фізічна ліквідаваць або зрынуць з дапамогай узброенага паўстання ці ваеннай аперацыі па тыпу той, якая праводзілася войскамі НАТА ў Югаславіі. Таму вырашана было зрабіць стаўку на выбарчыя тэхналогіі і інфармацыйную кампанію, а ў выпадку няўдачы заявіць пра масавыя парушэнні падчас выбараў. Аднак сілавое супрацьстаянне з уладамі нібыта таксама разглядалася: падрыхтоўкай «групы байцоў» для ўдзелу ў паслявыбарчай акцыі быццам займаўся моладзевы рух «Зубр», дужых хлопцаў трэніравалі ў лясах Міншчыны, таксама прыводзіліся падрабязнасці стасункаў лідараў «Маладога фронту» з нейкімі асобамі, якія гаварылі аб выкарыстанні зброі і выбуховых сродкаў — усё для актыўнага супрацьстаяння з сілавікамі. Жорсткае падаўленне акцый і магчымыя чалавечыя ахвяры таксама нібыта ўваходзілі ў план «Белы бусел» — гэта давала б падставу Захаду не прызнаць законнасць выбараў і пасеяць хаос у краіне.
Злым геніем усёй аперацыі, паводле артыкула, быў кіраўнік кансультатыўнай назіральнай групы АБСЕ ў Мінску Ханс-Георг Вік, які з 1985-га па 1990 год узначальваў германскую выведку. Нібыта Вік, сустракаючыся з некаторымі кандыдатамі і з прадстаўнікамі іх штабоў, грамадскімі дзеячамі і актывістамі, уплываў на прыняцце імі пэўных рашэнняў, а таксама займаўся каардынацыяй іх дзеянняў і нават курыраваў апазіцыйную прэсу.
У той жа час сцвярджалася, што ЗША з дапамогай правядзення напярэдадні выбараў вайсковых вучэнняў НАТА ля межаў Беларусі і размяшчэння ў сумежных краінах дадатковых вайсковых кантынгентаў будуць дэстабілізаваць сітуацыю ў нашай краіне. Еўропа, як сцвярджалася, дамагалася таго ж з дапамогай эканамічных метадаў, павялічваючы пошліны на беларускія тавары, з-за чаго аб’ём іх продажаў у ЕС падаў. У артыкуле гаварылася і пра тое, што ў цэлым Захад жадае адхілення Лукашэнкі, таму што ён з’яўляецца «галоўнай перашкодай на шляху да геапалітычных мадэляў «новага сусветнага парадку».
Матэрыял канцэнтраваўся на тым, каб паказаць сувязі беларускай апазіцыі і некаторых тагачасных кандыдатаў у прэзідэнты з заходнімі спецслужбамі ці іншымі замежнымі структурамі, аднак быў багаты і на геапалітычную аналітыку, сэнс якой не заўсёды зразумелы.
«У выпадку прыходу да ўлады дэмакратычнага прэзідэнта ўступае ў дзеянне план рэфармавання беларускага грамадства, трансфармацыі ўлады, эканомікі і сістэмы міжнародных адносін, што прывядзе да перагляду межаў у чатырохкутніку Германія — Польшча — Літва — Беларусь, стварэнню за кошт польскай і літоўскай тэрыторыі «Балтыйскага калідора» для немцаў аж да межаў з Калінінградскай вобласцю РФ, з кампенсацыяй гэтых, адабраных у Літвы і Польшчы, тэрыторый беларускімі землямі», — адзначалася ў матэрыяле.
Які ўплыў меў артыкул 20 год таму?
Уладзімір Шанцаў, які зараз узначальвае магілёўскую абласную арганізацыю Аб’яднанай грамадзянскай партыі, ў 2001 годзе працаваў у перадвыбарчым штабе кандыдата ў прэзідэнты Сямёна Домаша. Той, нагадаем, прыкладна за два тыдні да выбараў зняўся на карысць Уладзіміра Ганчарыка. Шанцаў да гэтага часу захоўвае ў сябе нумар газеты з матэрыялам пра «Белага бусла», які ў той час пачалі абмяркоўваць як простыя выбаршчыкі, так і людзі, якія працавалі ў штабах кандыдатаў.
— Вядома, яго заўважылі. Газету ж кінулі ў кожную паштовую скрыню. Я памятаю, што тады была маса абурэнняў усялякіх: як так можна, у абыход і ў парушэнне ўсіх законаў, гэта рабіць. Потым абурэнні былі пра тое, з якой нагоды нас праслухоўваюць пастаянна. Цалкам нармалёвая была тады выбарчая кампанія. Мы як штаб, я хачу сказаць, лішняга не маглі сабе дазволіць, таму што ведалі, што нас проста здымуць. Мы добра разумелі, што за такія артыкулы чалавека трэба проста здымаць з выбараў, і ЦВК павінна была зрабіць гэта ў дачыненні да Лукашэнкі, — распавёў Уладзімір Шанцаў.
Фота з фэйсбука Уладзіміра Шанцава
Паводле яго слоў, такія звароты ў Цэнтрвыбаркам з боку прадстаўнікоў штабоў апазіцыйных кандыдатаў былі, аднак за даўнасцю гадоў ён не памятае падрабязнасцяў. Шанцаў кажа, што за некалькі дзён да выбараў у офіс «Фонду імя Льва Сапегі», абласное аддзяленне якога ён узначальваў, прыйшлі прадстаўнікі ДФР КДК і забралі адтуль усю тэхніку.
— Я памятаю толькі, што Дэпартамент фінансавых расследаванняў па Магілёўскай вобласці ў мяне запатрабаваў усе фінансавыя дакументы «Фонду Льва Сапегі». Потым званок у дзверы офіса, і ўваходзіць кіраўніцтва дэпартамента — тры начальнікі. Да мяне прэтэнзіі, чаму я не перадаў фінансавыя дакументы фонду для праверкі. Я адказваю, што ўчора асабіста прынёс і аддаў. Адзін з іх дастае мабільнік: «Забірайце!». Чалавек пятнаццаць увальваецца ў офіс, караткастрыжаныя хлопцы ў скураных куртках — усё пахапалі і панеслі. А потым мне яшчэ і штраф далі за тое, што грамадская арганізацыя займалася выбарамі. Але яна выбарамі не займалася, штаб быў у іншым месцы. І ў камп’ютарах не было наогул нічога, звязанага са штабам Домаша.
Шанцаў фігураваў і ў самім артыкуле пра «Белага бусла»: там было ўказана, што прыкладна за паўтара месяца да выбараў ён вёз з Мінска ў Магілёў 6 тысяч нямецкіх марак і 9 факсаў, якія прызначаліся для перадвыбарчага штаба. Сам Уладзімір Шанцаў кажа, што нічога падобнага насамрэч не было, і ўпэўнены, што яго праслухоўвалі.
— У машыне са мной сядзеў прыяцель і проста распавядаў аб куплі гэтых факсаў на такую суму, гаворка ішла пра нейкія яго прыватныя справы. Там была названая сума і колькасць факсаў. Але той, хто вёў праслухоўку, — яму, напэўна, усё было па барабану. Я не ведаю, як гэта ўсё выглядала, але гэтыя 6 тысяч марак «усплылі», быццам я іх вёз для штаба Домаша, але нічога падобнага не было, як і факсаў.
Кандыдат у прэзідэнты Сямён Домаш, які памёр у 2019 годзе, тады зняўся з выбараў на карысць адзінага апазіцыйнага лідара Уладзіміра Ганчарыка. Аднак у артыкуле гэта рашэнне падаецца як прынятае пад ціскам замежных прадстаўнікоў, у тым ліку Ханса-Георга Віка. Уладзімір Шанцаў жа сцвярджае, што Домаша «зламалі» прадстаўнікі ўлады.
Хоць газетны матэрыял не змяшчаў прамых абвінавачванняў канкрэтных асоб у парушэнні закона, выкладзеная ў ім інфармацыя давала падставу ўладам для рашучых дзеянняў. Аднак ні рэакцыі афіцыйных органаў, ні якога-небудзь разбору ў сувязі з артыкулам, як кажа суразмоўца, не было, хоць у ім сцвярджалася, што аналітычная запіска, якая паслужыла асновай для матэрыялу, была накіравана ў Дзяржаўны сакратарыят Савета бяспекі Беларусі. Больш за тое, у тым жа 2001 годзе ў суд на газету «Советская Белоруссия» падала старшыня Беларускага Хельсінкскага камітэта Таццяна Процька, якую згадвалі ў матэрыяле, аднак ён не быў задаволены. Тагачасны галоўны рэдактар выдання Павел Якубовіч у сваёй завочнай палеміцы з Аляксандрам Фядутам на тэму свабоды слова ў 2003 годзе так каментаваў сітуацыю:
«Паводле ўстаноўчага Дагавора і Статута газеты, а галоўнае, Закона «Аб друку і іншых СМІ», рэдакцыя не нясе адказнасці за матэрыялы, прадастаўленыя ёй для апублікавання афіцыйнымі органамі. У рэдакцыйнай прэамбуле да матэрыялу «Аперацыя «Белы бусел» ясна сказана, якая інстанцыя дала газеце матэрыял. Менавіта таму, а не з прычыны «двайных стандартаў» суд і не прыняў іск сп-ні Процька».
Уладзімір Шанцаў бачыць у гісторыі аналогіі з сёлетняй справай аб нібыта планаваным дзяржаўным перавароце, па якой зараз затрыманыя чатыры чалавекі.
— Я гэта расцэньваю проста як страшылку, каб запалохаць насельніцтва, каб не звязваліся з апазіцыяй. І, хутчэй за ўсё, каб зразумелі, што ўсё ў іх пад кантролем, усіх могуць праслухаць і ўсё ў іх доўгіх руках. Метады засталіся адны і тыя ж: шантаж, правакацыя, безумоўнае скажэнне фактаў. Вось гэтая правакацыя з Кастусёвым, Фядутам і Зянковічам — гэта тое ж самае, арганізаваная правакацыя. Разумееце, з савецкіх часоў у нас было такое меркаванне, што КДБ — гэта высокапрыстойная арганізацыя, у якой працуюць інтэлігентныя і разумныя людзі, якія ў прынцыпе не павінны дазваляць сабе апускацца да такіх вось рэчаў.
Уладзімір Ганчарык быў у 2001 годзе адным з трох чалавек, імя якога разам з Аляксандрам Лукашэнкам і Сяргеем Гайдукевічам апынуліся ў выбарчым бюлетэні. Па афіцыйных дадзеных ён заняў на выбарах другое месца, атрымаўшы амаль 16% галасоў. Экс-кандыдат у прэзідэнты памятае гісторыю з «Белым буслам»: па ягоных словах, тады ўпершыню загаварылі аб дзяржаўным перавароце, які мог выліцца ў грамадзянскі канфлікт, а яшчэ пра тое, што ў Беларусі плануецца спроба ажыццяўлення югаслаўскага варыянту захопу ўлады.
— Раскрываўся такі сцэнар: у дзень выбараў 9 верасня 15 тысяч назіральнікаў павінны абвясціць пераможцам адзінага кандыдата, а 10 верасня не менш за 10 тысяч праціўнікаў Лукашэнкі будуць штурмаваць яго рэзідэнцыю — так было заяўлена, — кажа Ганчарык.
Інфармацыя пра тое, што ў краіне магчымыя сутыкненні і кровапраліцце, тыражаваліся, па словах Ганчарыка, праз розныя сродкі масавай інфармацыі, не толькі прэсу.
— Як рэагавала насельніцтва? Вы ведаеце, па-рознаму, і занепакоенасць, вядома, гэта выклікала. Я вось згадваю перадвыбарчы мітынг у Наваполацку. Да мяне падышла жанчына, сказала, што ў яе дачка-студэнтка ў Мінску, і звярнулася: «Уладзімір Іванавіч, пакляніцеся не дапусціць, каб пралілася кроў». Я кажу: «Адкуль гэта вядома, ніхто ж нічога не абвяшчаў, якая кроў?». А аказваецца, пра гэта папярэджвалі па радыё.
Па словах Уладзіміра Ганчарыка, паступалі паведамленні, што ў Мінску і іншых гарадах былі раскіданыя лістоўкі нейкага «Беларускага вызваленчага войска», якія заклікалі да ўзброенага паўстання. Ён кажа, што гэта была правакацыя і яго выбарчы штаб, як і штабы іншых кандыдатаў, неадкладна зрабілі пра гэта заяву. Ганчарык згадвае, што тагачасная прэса, прычым не толькі дзяржаўная, нярэдка пісала пра тое, што апазіцыйныя сілы «жадаюць усё разбурыць, знішчыць усё пазітыўнае, перакрэсліць усе законы, адмяніць усе вынікі рэферэндумаў». У ЦВК, паводле яго слоў, з боку штаба звароты былі, аднак яны не далі эфекту.
Таксама, па словах Ганчарыка, ён, як і многія іншыя, хто вылучаўся ў прэзідэнты, сустракаўся з дэманізаваным у артыкуле прадстаўніком АБСЕ Хансам-Георгам Вікам, аднак ніякіх тайных перамоў з ім не вёў.
— Так, сустракаліся. Сустракаўся не толькі я, сустракаліся больш шырокім колам. Але гэта былі адкрытыя сустрэчы, ён праводзіў тады шмат сустрэч — самае шырокае кола людзей удзельнічала. Ніякіх закрытых сустрэч, патаемных дамоўленасцяў абсалютна не было, і на ролю там нейкага кіраўніка апазіцыі ён не прэтэндаваў.
Як мінімум двойчы Ганчарыка запрашалі на размовы ў пракуратуру і следчыя органы, аднак больш гісторыя з «Белым буслам», паводле ягоных слоў, ніколі і нідзе не ўсплывала і ніякіх расследаванняў паводле фактаў, выкладзеных у артыкуле, відаць, не праводзілася.
— Гэта той фэйк, які быў зроблены ў нетрах спецслужбаў, як я разумею, і выдадзены. Таму што ніякай асновы, ніякіх арганізацый не існавала абсалютна. Калі б там нешта было, як у гісторыі з «Партнёрствам» (падчас выбарчай кампаніі 2006 года чацвёра кіраўнікоў грамадзянскай ініцыятывы «Партнёрства» былі затрыманыя, а затым асуджаныя да розных тэрмінаў зняволення — заўв. Tut.by), то былі б затрыманні, таму што там былі канкрэтныя людзі, якія працавалі па назіранні за выбарамі. А тут не было нікога, проста прыдумана і высмактана з пальца.
Ганчарык таксама праводзіць паралелі з падзеямі дваццацігадовай даўніны і цяперашняй «справай аб дзяржаўным перавароце», адзначаючы падабенства метадаў з тымі, якімі карысталіся яшчэ савецкія спецслужбы ў 20−30 гады мінулага стагоддзя, у тым ліку ў Беларусі, для таго, каб расправіцца з непажаданымі асобамі.
— З часам, трэба аддаць належнае спецслужбам, яны, як у апошняй «змове», сталі больш кваліфікавана падыходзіць, хоць таксама шмат што выклікае сумневы. Я, напрыклад, не ўяўляю Фядуту, ведаючы яго вельмі добра, з аўтаматам. Разумееце, з пункту гледжання дзяржаўнай прапаганды, ёсць унутраныя і знешнія ворагі, і іх трэба злучыць — звонку ідзе фінансаванне, ідэалагічная апрацоўка, інфармацыйная падтрымка і гэтак далей. Патрэбна нейкая структура, вось яе стварылі. А ў гэтую структуру ўцягнулі, натуральна, выкарыстоўваючы нейкія выказванні і іншае, — адзначае Ганчарык.
