Dy što hieraičnaha ŭ tym, kab być matematykam? Žančynaj-matematykam? Adrazu paŭstaje pierad vačyma školnaja matematyca. Ale ŭjavicie, što vaša žyćcio abmiežavana stahodździami tradycyi kuchnia-dzieci-muž-carkva. I da vas nivodnaja žančyna jaje nie łamała. A kali i łamała raz na tysiačahodździe, dyk była zakidanaja kamieńniem, jak Hipatyja Aleksandryjskaja.
Historyja Sofji Kavaleŭskaj praciahvaje naš cykł z «Biełaruskija hieraini», jaki my robim razam z Samsung Galaxy S9|S9+. Raniej vy bližej znajomilisia z Emilijaj Plater, Vieraj Charužaj, Łarysaj Hienijuš, Ałaizaj Paškievič, Alenaj Kiš, Žannaj Kapuśnikavaj, Marynaj Łobač, Jadvihaj Papłaŭskaj, Zinaidaj Bandarenka, biełaruskimi dziekabrystkami.
Nam «u dobrym budučym našym» padajecca naturalnym toje, što jašče 150 hadoŭ tamu było niečuvanym navat dla Jeŭropy. Naprykład, prava žančyn vučycca i vykładać, zajmacca navukaj.
I pieršaj, chto zdoleŭ pieraadoleć tysiačahadovuju kosnaść, była Sofja Kavaleŭskaja.
Jana pachodziła ź biełaruskaha šlachieckaha rodu Korvin-Krukoŭskich. Zhodna ź siamiejnym padańniem, jaho pačynalnikami byli šlachcic Krukoŭski i dačka vienhierskaha karala Korvina. Ale navat «karaleŭskaje» pachodžańnie nie ŭratavała prodkaŭ Sofji ad pryniźlivaha paćviardžeńnia šlachiectva ŭ XIX stahodździ.
Baćka Sofji, Vasil Korvin-Krukoŭski, byŭ vajskoŭcam. Artyleryst, vieteran bałkanskich vojnaŭ, jon zahadvaŭ maskoŭskim arsienałam i vyjšaŭ u adstaŭku ŭ čynie hienierał-lejtenanta.
Maci pachodziła z vučonaj niamieckaj luteranskaj siamji, jaje pradzied-bahasłoŭ pierajechaŭ u Rasiju, dzied byŭ astranomam, a baćka, Fiodar Šubiert, tapohrafam, stvaralnikam toj samaj «trochviarstoŭki Šubierta» — padrabiaznaj karty Rasijskaj impieryi kanca XIX stahodździa.
Vasil Krukoŭski byŭ starejšy za žonku mała nie na dvaccać hadoŭ i staviŭsia da jaje jak da dziciaci, a pieršyja hady šlubu mieŭ asobnaje žyćcio, u jakoje žonka navat nie mahła ŭmiešvacca.
Tak, naradžeńnie Sofji, jak nie biez humaru ŭspaminała jana, było azmročana tym, što tata prahulaŭ u Anhlijskim kłubie stolki, što daviałosia zakładać maminy dyjamienty, kab raźličycca.
Matematyčnyja špalery
Uspaminy Kavaleŭskaj malujuć žyvyja karciny pobytu bahataj šlachieckaj siamji siaredziny XIX stahodździa. Voś majontak Palibina ŭ Viciebskaj hubierni (ciapier Pskoŭskaja vobłaść Rasii), kudy baćki Sofji pierajechali paśla jaje naradžeńnia. Voś Vasil Krukoŭski, maršałak viciebskaj šlachty, źbirajecca na schod u poŭnaj paradnaj formie z ordenami i zorkami, i dziaciej pryvodziać u vitalniu «palubavacca na tatku ŭ paradzie»: jany skačuć i plaskajuć u dałoni ad zadavalnieńnia…
Kab nie toj pierajezd u Palibina, nieviadoma, ci stała b Sofja matematykam. Dakładniej, paŭpłyvaŭ nie sam pierajezd, a ramont, jaki pierad hetym adbyvaŭsia. Na ścianu adnaho z pakojaŭ nie chapiła špaleraŭ, i jana doŭhija hady stajała abklejenaja listami litahrafiravanych lekcyj Astrahradskaha pra dyfierencyjalnaje i intehralnaje źličeńnie — z časoŭ baćkavaha navučańnia.
Niezrazumiełyja znaki zavarožvali małuju Sofju, jak zavarožvajuć inšych dziaciej indziejskija piśmiony. Jana mahła hadzinami stajać pierad toj ścianoj.
I praz mnoha hadoŭ, kali Kavaleŭskaja brała pieršy ŭrok dyfierencyjalnaha źličeńnia, jana ździviła nastaŭnika tym, nakolki chutka ŭsio schapiła: «Usio heta stajała na pamiatnych mnie listach».
Pieršuju ž asensavanuju cikavaść da matematyki abudziŭ u Sofji dziadźka Piatro Vasiljevič. Jon uražvaŭ dziciačaje ŭjaŭleńnie: jaho žonku zadušyła ŭłasnaja dvornia, nie ściarpieŭšy žorstkaści. Dziadźka ž mieŭ u siamji rename infantyła i dzivaka. Jon časta haściavaŭ u brata i vioŭ ź jaho dziećmi doŭhija razmovy.
Piatro Vasiljevič žyva cikaviŭsia ŭsimi navukovymi teoryjami i adkryćciami i abmiarkoŭvaŭ ich z Sofjaj. Dziaŭčyncy padabałasia, što jon havoryć ź joj jak z darosłaj. «Ad jaho pačuła ja, naprykład, u pieršy raz pra kvadraturu kruha, pra asimptoty, da jakich kryvaja pastajanna nabližajecca, nikoli ich nie dasiahajučy, pra inšyja rečy», — uspaminała Kavaleŭskaja.
Zarezać pałkoŭnika Jakaŭleva
Padletkavymi vačyma Kavaleŭskaja bačyła paŭstańnie 1863 hoda. Pra toje, jaki maštab jano mieła navat u dalokim kucie Viciebskaj hubierni, śviedčać jaje ŭspaminy: «Bolšaść susiednich pamieščykaŭ, i pieravažna samyja bahatyja i adukavanyja, byli palaki; mnohija ź ich apynulisia bolš ci mienš surjozna skampramietavanymi; u niekatorych majontki byli kanfiskavanyja; amal usie abkładzienyja kantrybucyj. Mnohija dobraachvotna pakidali siadziby i źjechali za miažu. …moładzi zusim i nie vidać było ŭ našych krajach; jana ŭsia kudyści źnikła. Zastavalisia tolki dzieci dy staryja, biaskryŭdnyja, napałochanyja, jakija bajalisia ŭłasnaha cieniu, dy rozny pryšły lud čynoŭnikaŭ, kupcoŭ i drobnamajantkovych dvaran».
U słovach «moładzi nie było vidać» chavajecca i asabistaje pieražyvańnie Sofji, jakoje zhadvała ŭ dziońnikach jaje maci. Małady susied Bujnicki napisaŭ Sofji ŭ albom vieršavanaje pryśviačeńnie — i syšoŭ z paŭstancami. Jon zahinuŭ, ale Sonia taho nie viedała, dumajučy, što jon vysłany ŭ Sibir, i mieła śmiełyja płany jaho vyzvaleńnia.
Kali da ich na viačeru mieŭsia pryjechać pałkoŭnik Jakaŭleŭ, vajskovy načalnik Viciebskaj hubierni, Sonia źbirałasia ŭdaryć jaho nažom u serca, kab i jaje adpravili ŭ Sibir, dzie jana sustrenie Bujnickaha…
Toj Jakaŭleŭ vyklikaŭ prychavanuju pahardu, bo, u adroźnieńnie ad inšych rasijskich aficeraŭ, nie ŭchilaŭsia ad roli kata padčas zdušeńnia paŭstańnia. U časie viačery jon, žadajučy pakazać svaje talenty, zachacieŭ zrabić malunak u albom Soni: toj samy, dzie byŭ vierš Bujnickaha.
Sonia pasłuchmiana pryniesła albom, dačakałasia zaviaršeńnia «šedeŭra», a paśla vydrała staronku z malunkam i pry ŭsich rasškumatała jaje. Huviernantka schapiła «paŭstanku» i paciahnuła z zały. Učynak dziaŭčynki pałkoŭniku dypłamatyčna patłumačyli dziciačaj zajzdraściu da jaho talentaŭ…
Sonia i Dastajeŭski
Naš śviet ciesny, dziakujučy sacsietkam. Ale śviet XIX stahodździa taksama byŭ ciesny. I Sofja Krukoŭskaja była asabista znajomaja z adnym z najlepšych piśmieńnikaŭ u rasijskaj litaratury — Fiodaram Dastajeŭskim.
Heta adbyłosia dziakujučy jaje siastry Hańnie. U svaich uspaminach Sofja z humaram apisvaje etapy junackaha buntu siastry — ad zachapleńnia rycarskimi ramanami da «nihilizmu».
«Nihilistami» ŭ rasijskaj impieryi ŭ siaredzinie XIX stahodździa nazyvali ŭsich, chto admaŭlaŭ pohlady starejšaha pakaleńnia, chacieŭ jakichści źmienaŭ. Hanna, staŭšy «nihilistkaj», dasłała svajo apaviadańnie ŭ časopis «Epocha», jaki vydavaŭ Dastajeŭski, — i jaho apublikavali.
Ich pierapisku znajšli, doma byŭ skandał. «Siońnia ty atrymlivaješ ad nieznajomaha mužčyny hrošy za apaviadańnie, a što ty budzieš pradavać za hrošy zaŭtra?» — kryčaŭ baćka.
Ale z časam nadyšło zamireńnie, baćki, byŭšy ŭ Pieciarburhu, z Dastajeŭskim paznajomilisia i, ścisnuŭšy zuby, pryciarpielisia da 43-hadovaha byłoha kataržnika i «nihilista».
Sonia ž była im zachoplenaja całkam: śpiecyjalna razvučyła na fartepijana jaho lubimuju sanatu Bietchoviena i natchniona hrała, kali jon pryjšoŭ na kvateru. Ale raptam zaŭvažyła, što ŭ hety čas piśmieńnik pryznajecca ŭ kachańni jaje starejšaj siastry…
Vychavańnie mis Śmit
Kavaleŭskaja časta pryhadvała, što jaje dziadula byŭ «niamiecki piedant», užyvajučy hety vyraz u stanoŭčym sensie. Niamieckija hieny padmacavalisia vychavańniem, za jakoje ŭ Palibinie adkazvała huviernantka-anhličanka mis Śmit.
Epizody ŭspaminaŭ, źviazanyja ź joj, rujnujuć stereatypy pra vychavańnie panskich dziaciej. Padjom a 7-j, ablivańnie chałodnaj vadoj, paŭtary hadziny fartepijana ŭ chałodnaj zale, paśla śniadanka, kali na dvary nie chaładniej za 10 hradusaŭ marozu, — paŭtarahadzinny špacyr z huviernantkaj. Kali maroz byŭ bolšy za minus dziesiać — huviernantka špacyravała adna…
Vychavańnie Marharyty Śmit zakłała ŭ charaktar Sofji tuju sistemnaść, jakaja dapamahła joj paśla ŭ vučobie i navukovaj pracy. Raźvitańnie ich było nie zusim pryjemnaje: kansiervatarka i manarchistka, mis Śmit usialak imknułasia pieraškodzić Sofji mieć znosiny ź siastroj-«nihilistkaj». Paśla mnohich skandałaŭ jana ŭ znak pratestu źjechała. Sofja płakała, asensavaŭšy, što straciła blizkaha čałavieka.
«Vy novy Paskal!»
U toj čas, jak siastra Hanna čytała rycarskija ramany, 11-hadovaja Sofja ŭnačy tajemna čytała padručnik pa ałhiebry dla ŭniviersitetaŭ.
Paśla joj na vočy trapili «Pačatkovyja asnovy fiziki», składzienyja ich susiedam pa majontkach — prafiesaram Mikałajem Tyrtovym. Nie mieŭšy padrychtoŭki, Sofja sama razabrałasia ŭ sinusach i kosinusach i pry sustrečy pachvaliła knižku jaje aŭtaru. «Vy ž novy Paskal!» — ździviŭsia stary prafiesar i pačaŭ pierakonvać baćku, što Sofji abaviazkova treba vučycca.
Raniej toje samaje nie raz kazaŭ Vasilu Krukoŭskamu ich chatni nastaŭnik Malevič, ale słovy imianitaha susieda pierakanali baćku kančatkova. Kali Sofji spoŭniłasia 16, paśla leta ŭ Hiermanii i Šviejcaryi jana pačynaje vučycca ŭ Pieciarburhu, ź joj zajmajecca prafiesar Strannalubski.
Fiktyŭny šlub
Tak skončyŭsia «biełaruski pieryjad» žyćcia Kavaleŭskaj. Choć Palibina jana, viadoma, budzie naviedvać. Naprykład, tut jana vyjšła zamuž za Uładzimira Kavaleŭskaha, z proźviščam jakoha Sofja Korvin-Krukoŭskaja stała viadomaj na ŭvieś śviet.
Šlub byŭ niestandartny, ale ŭ tradycyjach toj epochi. U Rasii žančyn nie prymali va ŭniviersitety, a kab vučycca za miažoj, treba byŭ vid na žycharstva, jaki davali tolki zamužnim. U asiarodku adukavanaj moładzi množylisia fiktyŭnyja šluby. Uładzimir padaŭsia Sofji idealnym kandydatam.
Jany paznajomilisia ŭ Pieciarburhu na «tusoŭcy» maładych intelektuałaŭ. Paleantołah Kavaleŭski byŭ amal susied, rodam z majontka Vorkava ŭ Dźvinskim paviecie Viciebskaj hubierni. Starejšy za Sofju na vosiem hadoŭ, jon braŭ udzieł u paŭstańni Kalinoŭskaha, u pachodzie Harybaldzi, byŭ znajomy z Hiercenam, Bakuninym, Darvinam, pracavaŭ u Sienacie, ale kinuŭ, bo nie lubiŭ ruciny.
Spačatku, darečy, fiktyŭna ažanicca z Uładzimiram źbirałasia Hanna Krukoŭskaja, ale paśla płany pieramianilisia. Mahčyma, adyhrała rolu i nadzvyčajnaja pryvabnaść 18-hadovaj Sofji, u jakuju ŭ Pieciarburhu byli zakachanyja ŭsie znajomyja mužčyny.
Baćki byli kateharyčna suprać šlubu, ale Sofja ŭciakła na kvateru da Uładzimira i zajaviła, što dachaty nie vierniecca. Ich paviančali ŭ Palibinie, u chutkim časie maładyja źjechali ŭ stalicu, a paśla — u Vienu.
Sustreča ź Viejerštrasam
U tamtejšym univiersitecie Sofju bieź nijakich prablem dapuskali słuchać lekcyi, ale matematyki ŭ Aŭstryi byli słabyja. Kavaleŭskaja skiravałasia ŭ Hiejdelbierh, u słavuty ŭniviersitet z 500-hadovaj historyjaj. Cełaja kamisija prafiesaraŭ vyrašała, ci dapuskać jaje da navučańnia — i Sofja ich pierakanała. Joj dazvolili słuchać lekcyi pa fizicy i matematycy. Adnačasova Uładzimir z Sofjaj šmat padarožničali pa Jeŭropie, byvali ŭ Paryžy i Łondanie, sustrakalisia z najcikaviejšymi intelektuałami svajho času — Tomasam Chakśli, Čarlzam Darvinam, Hierbiertam Śpienseram.
Ale losavyznačalnaj dla Sofji była sustreča z Karłam Viejerštrasam u 1870-m. Jana maryła trapić na lekcyi da bierlinskaha prafiesara, čyim imiem nazvanyja tearemy.
Viejerštras achvotna ŭziaŭ jaje, bo kolkaść jaho studentaŭ istotna pamienšyła franka-pruskaja vajna. Adnak rada bierlinskaha ŭniviersiteta zabaraniła Kavaleŭskaj naviedvać lekcyi. I Viejerštras čatyry hady zajmaŭsia ź joj u pryvatnym paradku. Heta jon zrabiŭ ź jaje navukoŭca, jak niekali Marharyta Śmit — «piedanta».
Čatyry hady matematyki
Hetyja hady byli fizična ciažkimi dla Kavaleŭskaj. Jany ź siabroŭkaj Julijaj Lermantavaj zdymali kvateru, uvieś čas zajmała matematyka. Sofja zakinuła kulturnaje žyćcio, sparadyčna charčavałasia, a kali i vychodziła — dyk tolki da Viejerštrasa.
Pad jaho kiraŭnictvam jana zajmałasia teoryjaj funkcyj, adnoj z najskładaniejšych halinaŭ matematyki. Choć Viejerštras i kazaŭ paśla, što ŭ jaje pracach jon «tolki vypraviŭ šmatlikija hramatyčnyja pamyłki».
Matematyka darma padajecca mnohim čystaj schałastykaj, pieralivańniem ličbaŭ z pustoha ŭ parožniaje. Jana sapraŭdnaja caryca navuk: matematyk moža, nie ŭstajučy ad stała, šlacham raźlikaŭ vytłumačyć luby pryrodny praces — ad ruchu płaniet u kosmasie da ruchu sokaŭ u najmienšaj travincy.
Naprykład, za biezžyćciovaj nazvaj «ab pryviadzieńni adnaho kłasa abelevych intehrałaŭ treciaha ranhu da intehrałaŭ eliptyčnych» chavajecca prablema, jakaja maje vializnaje praktyčnaje značeńnie: jak vyličyć płošču fihury z krajami składanaj formy. Kavaleŭskaja znajšła joj vyrašeńnie.
Taksama jana zmahła dakazać tearemu isnavańnia hałamorfnaha raźviazańnia sistemy raŭnańniaŭ z častkovymi vytvornymi narmalnaha vidu, jakoj paralelna zajmaŭsia francuzski matematyk Ahiusten Kašy. Ale Sofja znajšła elehantniejšaje i praściejšaje raźviazańnie — i jana ŭvajšła ŭ padručniki jak tearema Kašy-Kavaleŭskaj.
Zajmała jaje ŭ toj pieryjad i prablema abiartańnia kolcaŭ Saturna. Vidać, adbilisia hieny «niamieckaha piedanta» pradzieda-astranoma.
Vynikam źniasilvajučaj čatyrochhadovaj pracy stała toje, što ŭ 1874 Hietynhienski ŭniviersitet nadaŭ Kavaleŭskaj zvańnie doktara fiłasofii pa matematycy — zavočna, pa sukupnaści pracaŭ, biez ekzamiena. Kavaleŭskaja była adzinaj u śviecie žančynaj, jakaja ŭ 24 hady mieła takuju vysokuju navukovuju stupień.
«I jana, i jaje dačka paśpiejuć sastarycca»
U tym samym hodzie jany źjechalisia z Uładzimiram, fiktyŭny šlub niečakana staŭ sapraŭdnym. Ich zbliziŭ pobyt u revalucyjnym Paryžy, kudy muž i žonka trapili ŭ krasaviku 1871-ha. Tam žyła siastra Sofji Hanna, jakaja była zamužam za adnym ź dziejačaŭ Paryžskaj kamuny. Tam prydalisia viedy Sofji ź miedycyny — Paryž byŭ u abłozie, paranienych było mnoha.
U 1878 u Sofji i Uładzimira naradziłasia dačka — taksama Sofja. Ale maci i ŭsie navokał nazyvali jaje Fufa.
Atrymaŭšy stupień, Kavaleŭskaja spadziavałasia prydacca na radzimie. Ale ŭ Pieciarburhu joj mahli prapanavać tolki pasadu toj samaj «matematycy» — nastaŭnicy matematyki ŭ małodšych kłasach himnazii. A rasijski ministr aśviety admoviŭ u mahistarskim ekzamienie, jaki davaŭ prava vykładać u VNU, sa słovami: «I jana, i dačka jaje paśpiejuć sastarycca pierš, čym žančyny buduć dapuščanyja va ŭniviersitet».
Chłaraform
U hety ž čas adbyŭsia krach jaje siamiejnaha žyćcia. Muž byŭ talenavity navukoviec-paleantołah. Heta jon, naprykład, pieršym davioŭ, što budova škileta luboj istoty zaležyć ad jaje ładu žyćcia i zapačatkavaŭ cełuju navuku zaaekałohiju. Ale adnoj navuki jamu było mała:
Uładzimir chacieŭ razbahacieć. Jon kidaŭsia ŭ ryzykoŭnyja biznesy: budaŭnictva damoŭ, vytvorčaść naftavych minieralnych alivaŭ… Pradpryjemstvy patrabavali inviestycyj. Niejki čas jamu šancavała, ale ŭrešcie jon davioŭ siamju da bankructva.
Finansavy krach pa-roznamu na ich adbiŭsia. Va Uładzimira pačałasia depresija, a Sofja naadvarot supakoiłasia, pierakanaŭšysia, što kožny maje zajmacca svajoj spravaj.
Jana spakojna pahladzieła, jak raspradajuć z małatka ich majomaść i viarnułasia ŭ Bierlin da Viejerštrasa — zajmacca prablemaj pierałamleńnia śviatła ŭ kryštalach.
«Našy natury takija roznyja, — pisała jana mužu, — što ty maješ zdolnaść časam zachaplać mianie, ale jak tolki ja volnaja, ja viartajusia da rozumu, i abdumvajučy ŭsio spakojna, ja znachodžu, što …samaje lepšaje nam pažyć asobna. Ale złości ja suprać ciabie nie adčuvaju, ni žadańnia ŭmiešvacca ŭ tvajo žyćcio. Pavier, što kali tolki finansy abo adsutnaść ich nie abrežuć nam usie kryły, to ja tabie ni ŭ čym pieraškodaj nie budu. Ale jašče raz paŭtaraju, nie starajsia razbahacieć luboj canoj, ty davoli pravučany dośviedam. Tvaja Sofa».
Kavaleŭski tym časam byŭ u Adesie i sprabavaŭ razabracca ŭ zabłytanych finansavych spravach. Ale nie zdoleŭ pieražyć hańby i taho, što zmarnavaŭ nie tolki svaje hrošy, ale i žončyna prydanaje. U 1883 jon nadzieŭ masku z chłaraformam i skončyŭ žyćcio samahubstvam.
Daviedaŭšysia, Sofja začyniłasia na piać dzion u pakoi. Jana pierastała jeści. Urešcie straciła prytomnaść. I pieražyła.
U tym ža hodzie jana pryniała prapanovu Stakholmskaha ŭniviersiteta zaniać pasadu pryvat-dacenta. Ale pierš, čym źjechać u Šviecyju, jana naviedała Maskvu i reabilitavała dobraje imia Uładzimira: znajšła ŭ jaho papierach paćviardžeńnie, što Kavaleŭski nie byŭ machlarom, a jaho bankructva i rastrata — vynik nieščaślivaha źbiehu abstavin.
Stakholm: spaŭnieńnie maraŭ
Za hod u Stakholmie jana asvoiła šviedskuju movu nastolki, što zdolnaja była čytać na joj lekcyi. Zabrała da siabie Fufu, uładkavaŭšy pobyt. (Pieršy hod byŭ «vyprabavalnym terminam», zarobak joj nie płacili).
Za vosiem hadoŭ pracy ŭ Stakholmie Kavaleŭskaja pračytała studentam dvaccać kursaŭ. Hety čas byŭ spaŭnieńniem maraŭ: čatyroch tysiač kron u hod, jakija jana zarablała, chapała im z dačkoj, va ŭniviersitecie jana zajmała dźvie prafiesarskija kafiedry, była litaralna naraschop u navukovym asiarodku jeŭrapiejskich stalic. I tolki dla adukacyjnych čynoŭnikaŭ Rasijskaj impieryi pa-raniejšamu zastavałasia «nihilistkaj» i padazronaj panienkaj.
Kali «babula-cyhanka brała vierch nad dziedam-piedantam», Kavaleŭskaja chadziła na koŭzanku. Časam kampaniju joj składaŭ rektar Stakholmskaha ŭniviersiteta i suśvietna viadomy matematyk Mahnus Hiosta Mitah-Lefler, vysoki charyzmatyčny mužčyna ź ilvinaj hryvaj vałasoŭ.
Zadača pra vaŭčok
U 1886 Kavaleŭskaja raźviazała zadaču, jakaja stajała na paradku dnia matematykaŭ XIX stahodździa i pryniesła joj suśvietnuju słavu. Konkurs na najlepšaje vyrašeńnie abviaściła Paryžskaja akademija navuk. Heta była zadača pra ŭłaścivaści avarotu ćviordaha cieła pad uździejańniem siły ciažaru, kali centr ciažaru supadaje z punktam apory, ci «zadača pra avarot vaŭčka», jak jana nazyvałasia praściej.
Vaŭčok — heta nie tolki dziciačaja cacka. I hiraskop, i snarad u palocie, i niabiesnaje cieła — toj samy vaŭčok. Nie dziva, što rašeńnia zadačy čakali nie tolki tearetyki-matematyki, ale i astranomy, inžyniery, kanstruktary z samych roznych śfieraŭ.
Kavaleŭskaja dumała nad joj sa studenckich hadoŭ. Jaje daśledavańnie kamisija pryznała nastolki bliskučym, što premija za jaho skłała nie zvyčajnyja try, a piać tysiač frankaŭ.
Jašče adzin Kavaleŭski
Ironija losu: apošnim kachańniem Sofji byŭ čałaviek taksama z proźviščam Kavaleŭski. Jany z mužam nie byli svajakami, Maksim Kavaleŭski pachodziŭ z Ukrainy, jaho maci mieła vialiki majontak pad Charkavam. Maksim i Sofja paznajomilisia, dziakujučy kurjozu: joj u Stakholm šviedskaja pošta pierasłała kipu listoŭ, adrasavanych jamu.
Kavaleŭski byŭ jurystam, vykładaŭ niejki čas u maskoŭskim univiersitecie dy asabliva siabie tam nie strymlivaŭ. «Ja mušu vam čytać pra dziaržaŭnaje prava, ale pakolki ŭ našaj dziaržavie niama nijakaha prava, dyk jak ža ja vam budu čytať?» — kazaŭ jon studentam. Jaho vyhnali, i z taho času Kavaleŭski čytaŭ lekcyi za miažoj.
U lutym 1888 jon pryjechaŭ u Stakholm i jany z Sofjaj «raźvirtualizavalisia». Praź miesiac Kavaleŭski źjechaŭ, a Sofja napisała siabroŭcy: kali b Maksim zastaŭsia, joj naŭrad ci ŭdałosia b skončyć svaju pracu: «Jon taki vialiki i zajmaje tak žudasna mnoha miesca nie tolki na kanapie, ale i ŭ dumkach, što mnie było b niemahčyma ŭ jaho prysutnaści dumać ni ab čym inšym, akramia jaho».
Jany vandravali razam uletku pa Jeŭropie, jeździli na Kaŭkaz. Ale za zachapleńniem prychodziła astudžeńnie: Kavaleŭski chacieŭ bačyć u Sofji samaachviarnuju žonku. Jaje zaniatki matematykaj išli ŭrazrez z hetym.
«Jana [Sonia] adčuvała zaŭsiody niepieraadolnuju patrebu ŭ piaščocie i sardečnaści, patrebu mieć pastajanna kala siabie čałavieka, jaki b usim dzialiŭsia ź joj, i ŭ toj ža čas jana rabiła niemahčymym žyćcio dla čałavieka, jaki ŭstupaŭ u takoha rodu blizkija adnosiny da jaje. Jana sama była zanadta niespakojnaha noravu, zanadta dysharmaničnaja pa svajoj natury, kab na doŭhi čas znajści zadavalnieńnie ŭ cichim žyćci, poŭnym lubovi i piaščoty, pra jakoje jana, vidać, tak horača maryła. Pry hetym jana była zanadta asabistaj pa svaim charaktary, kab źviartać dastatkova ŭvahi na imknieńni i schilnaści taho, chto žyŭ ź joj», — pisała jaje siabroŭka Julija Lermantava.
Płanieta
Jak by tam ni było, Kalady 1891-ha jany sustrakali razam u Nicy, i paśla ich Kavaleŭski paviedamiŭ znajomym, što Sofja pahadziłasia vyjści za jaho. Jana ž, viartajučysia ź Nicy ŭ Stakholm, zaniadužała ŭ darozie. Abvastryłasia staraja chvaroba serca, nakłałasia zapaleńnie lohkich — i Sofji nie stała 29 studzienia (10 lutaha pa novym styli) 1891.
«Tak mnoha ščaścia» — byli jaje apošnija słovy.
Sofja Kavaleŭskaja pachavanaja ŭ Stakholmie. Žałobnaja pracesija za joj ciahnułasia praz uvieś horad. Šviedy raźvitvalisia z svajoj prafiesarkaj, jakaja da kanca zastałasia viernaj devizu: słužyć navucy i prakładać novy šlach žančynam.
Ciapier Sofja Kavaleŭskaja źziaje ŭ niabiosach — u honar jaje nazvali adnu z małych płaniet, što kruciacca miž Marsam i Jupiteram.
