«Асноўную долю загінулых склалі менавіта вайскоўцы» 7

Падлік стратаў СССР у Вялікай Айчыннай вайне застаецца адной з нявырашаных гісторыкамі навуковых задач. Афіцыйная статыстыка — 26,6 млн загінулых, у тым ліку 8,7 млн вайскоўцаў — заніжае страты сярод тых, хто быў на фронце. Насуперак распаўсюджаным уяўленням, асноўную долю загінулых склалі менавіта вайскоўцы (да 13,6 млн), а не грамадзянскае насельніцтва Савецкага Саюза.

У дзень 70-й гадавіны пачатку Вялікай Айчыннай вайны «Газета. Ru» публікуе палеміку ваенных экспертаў аб ацэнцы колькасці загінулых у гэтай вайне.

«Ацэнка велічыні савецкіх ваенных стратаў застаецца самым балючым пытаннем гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Афіцыйныя лічбы ў 26,6 мільёна загінулых і памерлых, у тым ліку 8,7 мільёна вайскоўцаў, рэзка заніжаюць страты, асабліва ў шэрагах Чырвонай арміі, каб зрабіць іх амаль роўнымі стратам Германіі і яе саюзнікаў на Усходнім фронце і даказаць грамадству, што мы ваявалі не горш за немцаў, — лічыць Барыс Сакалоў, кандыдат гістарычных навук, доктар філалагічных навук, сябар Рускага ПЭН-цэнтра, аўтар 67 кніг па гісторыі і філалогіі, перакладзеных на латышскую, польскую, эстонскую і японскую мовы. — Сапраўдную колькасць загінулых Чырвонай арміі можна высветліць, выкарыстоўваючы дакументы, апублікаваныя ў першай палове 1990-х гадоў, калі цэнзуры тэмы ваенных страт амаль не было.

Згодна з нашай ацэнкай, зробленай на іх аснове, страты савецкіх Узброеных сіл забітымі і загінулымі склалі каля 27 мільёнаў чалавек, што амаль у 10 разоў пераўзыходзіць страты вермахта на Усходнім фронце.

Агульныя ж страты СССР (разам з мірным насельніцтвам) склалі 40–41 млн чалавек. Гэтыя ацэнкі знаходзяць пацверджанне ў параўнанні дадзеных перапісаў насельніцтва 1939 і 1959 гадоў, бо ёсць падставы меркаваць, што ў 1939 годзе быў вельмі значны недаўлік мужчын прызыўных кантынгентаў. На гэта, у прыватнасці, паказвае зафіксаваны перапісам 1939 года значная жаночая перавага ўжо ва ўзросце 10–19 гадоў, дзе чыста біялагічна павінна быць наадварот».

Ацэнка ў 27 млн загінулых вайскоўцаў, дадзеная Барысам Сакаловым, павінная сыходзіцца хоць бы з агульнымі дадзенымі аб колькасці грамадзян СССР, што надзелі ваенную форму ў 1941–1945 гадах, лічыць Аляксей Ісаеў, аўтар 20 кніг аб Вялікай Айчыннай вайне, выпускнік МІФІ, які працаваў у Расійскім дзяржаўным ваенным архіве і Цэнтральным архіве Мінабароны Расіі, а таксама ў Інстытуце ваеннай гісторыі Міністэрства абароны Расіі.

«Да пачатку вайны ў арміі і на флоце налічвалася 4 826 900 чалавек плюс 74 900 чалавек з фармаванняў іншых ведамстваў, якія стаялі на забяспечанні Наркамата абароны. За гады вайны было мабілізавана (з улікам тых, якія знаходзіліся на 22 чэрвеня 1941 на ваенных зборах) 29 574,9 тыс. чалавек, — прыводзіць дадзеныя Ісаеў. — Гэтая лічба са зразумелых прычынаў не ўлічвае паўторна прызваных. Такім чынам, ва Узброеныя сілы ўсяго было прызвана 34 476 700 чалавек. На 1 ліпеня 1945 года ў арміі і на флоце заставалася 12 839 800 чалавек, у тым ліку 1 046 000 чалавек у шпіталях. Правёўшы нескладаныя арыфметычныя вылічэнні, мы атрымліваем, што розніца паміж колькасцю прызваных у войска грамадзян і колькасцю іх ва Узброеных сілах да заканчэння вайны складае 21 629 700 чалавек, акруглена — 21,6 млн чалавек.

Гэта ўжо моцна адрозніваецца ад названай Б. Сакаловым лічбы ў 27 млн загінулых.

Такая колькасць загінулых проста фізічна не магла ўтварыцца пры тым узроўні выкарыстання чалавечых рэсурсаў, якое мела месца ў СССР у 1941–1945 гадах.

Прыцягнуць 100% мужчынскага насельніцтва прызыўнога ўзросту ва Узброеныя сілы не магла сабе дазволіць ні адна краіна свету.

У любым выпадку патрабавалася пакінуць ля станкоў у ваеннай прамысловасці немалую колькасць мужчын, нягледзячы на шырокае выкарыстанне працы жанчын і падлеткаў. Прывяду толькі некалькі лічбаў. На 1 студзеня 1942 года на заводзе № 183 — галоўным вытворцы танкаў Т-34 — доля жанчын у ліку работнікаў складала ўсяго 34%. Да 1 студзеня 1944 года яна крыху знізілася і склала 27,6%.

Усяго ж у народнай гаспадарцы ў 1942–1944 гадах доля жанчын, якія працавалі, агулам вагалася ад 53 да 57%.

Падлеткі, у асноўным ва ўзросце 14–17 гадоў, складалі прыкладна 10% ад колькасці работнікаў завода № 183. Аналагічная карціна назіралася на іншых заводах Наркамата танкавай прамысловасці. Больш за 60% работнікаў галіны складалі мужчыны, старэйшыя за 18 гадоў. Больш за тое, ужо падчас вайны з войска перадаваліся ў ваенную прамысловасць значныя людскія рэсурсы. Звязана гэта было з недахопам рабочых рук і цякучасцю кадраў на заводах, у тым ліку танкавых.

Пры ацэнцы незваротных стратаў неабходна абапірацца ў першую чаргу на вынікі ўліку загінулых па картатэках незваротных стратаў у IX і XI аддзелах Цэнтральнага архіва Міністэрства абароны (ЦАМО) РФ, сцвярджае Кірыл Аляксандраў, кандыдат гістарычных навук, старшы навуковы супрацоўнік (па спецыяльнасці «Гісторыя Расіі») энцыклапедычнага аддзела філфака СПБГУ.

«Такіх асабістых картак, як паведаміў у сакавіку 2009 года ў гутарцы са мной адзін з супрацоўнікаў IX аддзела, больш за 15 млн (разам з афіцэрамі і палітработнікамі).

Яшчэ раней, у 2007 годзе, упершыню на адной з навуковых канферэнцый блізкія дадзеныя ўвёў у навуковы абарот старшы навуковы супрацоўнік ЦАМО і супрацоўнік Інстытута ваеннай гісторыі палкоўнік Уладзімір Трафімавіч Елісееў. Ён паведаміў слухачам, што сумарная лічба незваротных страт па выніках уліку картак у картатэках двух аддзелаў ЦАМО больш за 13,6 млн чалавек.

Адразу абмоўлюся: гэта пасля канфіскацыі дублюючых картак, — удакладніў Кірыл Аляксандраў. — Натуральна, што многія катэгорыі загінулых вайскоўцаў не ўлічваліся наогул (напрыклад, якія прызываліся непасрэдна ў частцы па ходзе баёў з мясцовых населеных пунктаў) або звесткі пра іх захоўваюцца ў іншых ведамасных архівах.

Дыскусійным застаецца пытанне аб колькасці Узброеных сіл СССР да 22 чэрвеня 1941 Напрыклад, група генерал-палкоўнікаГ. Ф. Крывашэева ацэньвала колькасць РККА і ВМФ на 22 чэрвеня 1941 г. у 4,8 млн чалавек, прычым незразумела, ці ўключаныя ў гэты лік памежнікі, асабісты склад ВПС, войскаў СПА і НКУС. Аднак вядомы расійскі навуковец М. І. Мельцюхоў прывёў значна большыя лічбы — 5,7 млн (з улікам колькасці вайскоўцаў ВПС, войскаў НКУС і пагранвойскаў). Дрэнна быў пастаўлены ўлік прызваных у 1941 г. у арміі народнага апалчэння. Такім чынам, як мяркуецца, рэальныя лічбы тых, хто загінуў у шэрагах Узброеных сіл СССР (у тым ліку партызан), па нашых ацэнках, складаюць арыентавана 16–17 млн чалавек.

Вельмі важна, што гэтая лічба ў цэлым карэлюе з вынікамі доўгіх даследаванняў групы кваліфікаваных расійскіх дэмографаў з Інстытута народнагаспадарчага прагназавання РАН — Я. М. Андрэева, Л. Я. Дарскага і Т. Л. Харкавай. Амаль 20 гадоў назад гэтыя навукоўцы, прааналізаваўшы велізарны масіў статыстычнага матэрыялу і перапісаў насельніцтва СССР за розныя гады, прыйшлі да высновы, што страты загінулымі юнакоў і мужчын ва ўзросце 15–49 гадоў склалі прыкладна 16,2 млн чалавек. Пры гэтым звесткамі з картатэк ЦАМО дэмографы РАН не карысталіся, бо на рубяжы 1980–1990-х гадоў яны яшчэ не былі ўведзены ў навуковы абарот. Натуральна, што для паўнаты карціны трэба выключыць нейкую частку 15-17-гадовых падлеткаў, якія загінулі не на ваеннай службе, а таксама ўключыць загінулых на ваеннай службе жанчын і мужчын ва ўзросце, старэйшым за 49 гадоў. Але ў цэлым сітуацыя ўяўляльная.

Такім чынам, і афіцыйныя лічбы Міністэрства абароны РФ у 8,6 млн загінулых савецкіх вайскоўцаў, і лічбы Барыса Сакалова ўяўляюцца няслушнымі.

Група генерала Крывашэева абвясціла афіцыйную лічбу ў 8,6 млн яшчэ ў пачатку 1990-х гадоў, але, як пераканаўча паказаў палкоўнік В. Т. Елісееў, Крывашэеў пазнаёміўся з картатэкай незваротных страт радавога і сяржанцкага складу толькі ў 2002 г. Барыс Сакалоў дапускае памылку ў методыцы разліку. Думаю, што вядомая лічба ў 27 млн загінулых грамадзян СССР цалкам рэалістычная і адлюстроўвае сапраўдную карціну. Аднак, насуперак распаўсюджаным уяўленням, асноўную долю загінулых склалі менавіта вайскоўцы, а не грамадзянскае насельніцтва Савецкага Саюза».

gazeta.ru

Хочаш падзяліцца важнай інфармацыяй ананімна і канфідэнцыйна? Пішыце рэдактару «Нашай Нівы» ў ТГ