Фота: Catholic.by
З’яўленне сясцёр-назарэтанак звязана з постаццю біскупа Лазінскага, які нарадзіўся пад Навагрудкам. У рэвалюцыйны 1917 год ён быў пастаўлены біскупам у адноўленую Мінскую дыяцэзію, якая была скасаваная ў 1869 годзе, у хуткім часе пасля здушэння паўстання Каліноўскага.
Лазінскі заставаўся ў Мінску да апошняга, у 1920 годзе яго арыштуюць бальшавікі і пасля вышлюць у Польшчу, дзе ён узначаліць Пінскую дыяцэзію, у склад якой уваходзіў і Навагрудскі дэканат.
Біскуп Зыгмунт Лазінскі, прыхільнік беларусізацыі касцёла, які запрасіў у Навагрудак сясцёр-назарэтанак, і Марыя Стэла (Адэля Мардасевіч), якая стаяла на іх чале. Марыя Стэла была адной з дзвюх загінулых манашак, што паходзілі з Беларусі. Фота: Wikimedia Commons
Менавіта па запрашэнні пінскага біскупа першыя сёстры-назарэтанкі прыбылі 14 верасня 1929 года ў Навагрудак. Кангрэгацыю сясцёр Св. Сям’і з Назарэта, як афіцыйна завуцца назарэтанкі, заснавала ў 1875 годзе польская манашка Францішка Сядліская. Назарэтанкі вялі актыўную дабрачынную дзейнасць, працавалі ў прытулках для сірот, бальніцах, школах і дзіцячых садках, займаліся катэхізацыяй.
Праўда, у беларускім горадзе іх прынялі холадна, але біскуп Лазінскі загадаў ім «Навагрудак не пакідаць, трымацца на сваёй варце! Гэта Божая Воля і мая». Свой наказ у Навагрудак напісала і Генеральная ігумення Ордэна, у якім заклікала «адважна прайсці праз усе выпрабаванні, бо вялікія справы там адбудуцца», што цяпер успрымаецца як прароцтва.
Сёстры атрымалі пад сваю апеку адноўлены і наноў асвечаны Фарны касцёл, які стаяў зачыненым з часоў апошняга паўстання. Ужо ў верасні 1930 года яны адкрылі пачатковую школу, а праз некалькі месяцаў і сярэднюю. Праз тры гады заняткі пачаліся ўжо ў новым драўляным будынку, які захаваўся да нашага часу па вуліцы 1 Мая, па іншы бок ад касцёла.
Навагрудскія сёстры-назарэтанкі
Пасля далучэння Заходняй Беларусі да БССР пачалася барацьба з рэлігіяй. Бальшавікі забаранілі назарэтанкам насіць манаскае адзенне, так званыя хабіты, і супольна жыць у кляштары. Фарны касцёл быў у іх адабраны і ператвораны ў магазін гаспадарчых тавараў. Сёстрам у гэты момант адносна пашчасціла, бо многія духоўныя асобы былі арыштаваныя і скончылі жыццё пакутніцкай смерцю, а яны нават мелі магчымасць сустракацца, але толькі падчас Святой Імшы і набажэнстваў.
Драўляны кляштар назарэтанак захаваўся да нашага часу на іншым баку вуліцы ад Фары. І хоць яго гісторыя звязана як з ахвярай сясцёр, так і з падзеямі Халакоста, ён пакуль пад ахову не ўзяты. Фота: Google
У 1941 годзе Навагрудак быў акупаваны нядаўнім савецкім саюзнікам — нацысцкай Германіяй. Нямецкія ўлады ў разліку на народныя сімпатыі пасля бальшавіцкага прыгнёту дазволілі адрадзіць духоўнае жыццё на акупаваных тэрыторыях, бесперашкодна здзяйсняць богаслужэнні і аднаўляць адабраныя камуністамі святыні. Навагрудскія назарэтанкі зноў апрануліся ў хабіты і вярнуліся да супольнага жыцця ў сваім кляштары.
Але нацысты адразу пачалі і рэпрэсіі супраць яўрэйскага насельніцтва горада. Ужо 26 ліпеня 1941 года на гарадской плошчы паказальна расстралялі 52 чалавек. У канцы года непрацаздольным загадалі сабрацца ў жаночым кляштары на вул. 3 Мая. Тых, хто прыйшоў да кляштара, вывозілі да вёскі Скрыдлёва, дзе па афіцыйных падліках было расстраляна ад 4 000 да 5 100 яўрэяў.
1500 адабраных яўрэяў пасялілі ў гета. З сакавіка сюды ж пачалі звозіць яўрэяў з навакольных мястэчак, у выніку тут аказалася ўжо 5000 чалавек.
Яўрэйскі партызанскі атрад братоў Бельскіх, які дзейнічаў у Налібоцкай пушчы, узнік дзякуючы тым, хто здолеў бегчы з Навагрудскага гета. Але тысячам яўрэяў, што засталіся ў горадзе, ніхто ўжо дапамагчы не змог. Фота: Навагрудскі гісторыка-краязнаўчы музей
Ужо ў красавіку 1942 года пачаліся ўцёкі з гета. У суседняй Налібоцкай пушчы ўлетку быў створаны знакаміты яўрэйскі партызанскі атрад братоў Бельскіх, які за кошт тых, хто збег з Навагрудскага гета, вырас да 250 чалавек. Восенню 1942 года атрад Бельскіх пачаў баявую дзейнасць і заваяваў аўтарытэт сярод партызан, з гэтым атрадам звязаны надзеі на выратаванне большасці вязняў гета. Але большасць яўрэяў расстраляюць у той жа час, рэшту — у пачатку 1943 года, калі ліквідуюць гета.
Моцным быў у гэтым рэгіёне і польскі партызанскі рух. 19 чэрвеня 1943 года падпольная Армія Краёва, чые магілы цяпер вынішчае рэжым Лукашэнкі, правяла сваю самую маштабную аперацыю, у выніку якой захапіла мястэчка Івянец, які размяшчаўся па іншы бок Налібоцкай пушчы ад Навагрудка, і разбіла тамтэйшы нямецкі гарнізон. Ад 100 да 200 супрацоўнікаў Беларускай дапаможнай паліцыі добраахвотна перайшлі на бок польскага атрада. Партызаны пасля аперацыі адышлі ў пушчу, дзе блакавалі галоўную дарогу, якая праходзіла праз яе — гасцінец Мінск — Навагрудак.
Партызаны, схопленыя немцамі, падчас аперацыі «Герман». Фота: Wikimedia Commons
Звесткі аб Івянецкім паўстанні шырока пранесліся па Навагрудчыне і сур’ёзна занепакоілі нямецкае камандаванне. Акупанты вырашылі любой цаной ліквідаваць партызанскія базы ў Налібоцкай пушчы.
З гэтай мэтай былі задзейнічаны сур’ёзныя сілы ў памеры да 60 тысяч салдат і паліцаяў, з падтрымкай авіяцыі, артылерыі і браніраванай тэхнікі. Карнай аперацыяй пад назвай «Герман», асабіста кіраваў Начальнік СС і паліцыі ў Беларусі, брыгадэнфюрар Курт фон Готберг.
У ходзе аперацыі нямецкія войскі спалілі больш за 60 беларускіх вёсак і забілі 4280 мірных людзей. Мэтай рэпрэсій сталі, у прыватнасці, мужчыны і хлопчыкі, якіх лічылі памочнікамі партызанаў або членамі іх сем’яў. Іх расстрэльвалі, вешалі, спальвалі жыўцом ці адпраўлялі на абарончыя работы на ўсходнім фронце, дзе ў большасці выпадкаў яны зніклі без следу. На прымусовыя работы ў трэці Рэйх вывезлі ад 20 да 25 тысяч чалавек, у т.л. больш за 4 тысячы дзяцей.
Не абышла нацысцкая помста і Навагрудак. Хваля арыштаў накрыла горад у ноч з 17 на 18 ліпеня 1943 года. Па падазрэнні ў сувязі з Арміяй Краёвай гестапаўцы захапілі тады каля 120 чалавек, бацькоў і членаў каталіцкіх сем’яў, каб расстраляць іх. Пагроза смерці навісла і над адзіным у наваколлі ксяндзом Аляксандрам Зянкевічам, імя якога было ў гестапаўскіх спісах.
Фарны касцёл у Навагрудку, якім апекаваліся сёстры-назарэтанкі і дзе яны ўрэшце знайшлі апошні спачын.
Марыя Стэла (свецкае імя Адэля Мардасевіч), якая стаяла на чале мясцовых назарэтанак, прапанавала нямецкім акупацыйным уладам замяніць сабой арыштаваных мірных жыхароў і ксяндза. Камісар Навагрудка, немец Траўб, атрымаў згоду свайго начальства ў Мінску адправіць на прымусовыя працы ў Германію асуджаных на смерць мірных жыхароў, бо арышты праводзіліся гестапа ў яго адсутнасць. Вываз на працы адбыўся 24 ліпеня, некаторых арыштаваных адпусцілі.
31 ліпеня 1943 года Марыя Стэла атрымала ад гестапа вусны прыказ прыйсці ўвечары ў 19:30 у камісарыят разам з сёстрамі. 11 сясцёр прыйшлі і, пасля дзвюх гадзін знаходжання ў камісарыяце, іх пад канвоем вывелі і пасадзілі ў грузавік, а потым вывезлі за горад. Праўда, раптам вярнулі назад. Апошнюю ноч сёстры правялі ў падвале будынка камісарыята.
У нядзелю 1 жніўня 1943 года на світанні сясцёр вывезлі і расстралялі ў невялікім бярозава-хваёвым Батароўскім лесе за пяць кіламетраў ад Навагрудка. Але ўсе вывезеныя на прымусовыя працы жыхары горада, дзякуючы іх ахвяры, перажылі вайну.
Крыж на месцы расстрэлу сясцёр-назарэтанак. Фота: Catholic.by
Перажыла гэту ноч і адна з назарэтанак, сястра Малгажата Банась, якая працавала тады ў шпіталі. Перад тым, як сёстры пайшлі ў гестапа, настаяцельніца загадала ёй ісці ў кляштар і паклапаціцца пра касцёл і ксяндза. Пасля вызвалення Беларусі яна разам з сёстрамі з Вільні дамаглася эксгумацыі целаў забітых. Паводле сведчанняў іншай манашкі, якая ўдзельнічала ў эксгумацыі, нехта з навагрудскіх сясцёр, мяркуючы па паставах, мог быць закапаны жыўцом. Целы перапахавалі 19 сакавіка 1945 года побач з Фарным касцёлам, абрады праводзіў той самы выратаваны ксёндз Зянкевіч.
Пасля выезду святара ў Польшчу сястра Малгажата засталася ў Навагрудку адна і ажно да сваёй смерці ў 1966 года даглядала касцёл і магілу. Каб не дапусціць закрыцця святыні, яна арганізавала ў нядзелі і святы набажэнствы без святара.
Звесткі пра святасць і пакутніцтва сясцёр захоўваліся ў супольнасці і пашыраліся сярод вучняў навагрудскай школы. Іх намаганнямі падзея была ўшанавана памятнымі дошкамі ў генеральным доме ў Рыме і ў касцёле сясцёр у Варшаве.
Саркафаг сясцёр-назарэтанак у капліцы Фарнага касцёла. Фота: Wikimedia Commons
У 1991 года ў Варшаве распачаўся беатыфікацыйны працэс сясцёр. Улетку таго ж года адбылося перанясенне парэштак у саркафаг у бакавой капліцы каля алтара Маці Божай Навагрудскай у Фарным касцёле. 5 сакавіка 2000 года Рымскі Папа Ян Павел II прылічыў Адэлю Мардасевіч і яе паплечніц да ліку блажэнных. У 2002 годзе пачалася беатыфікацыя і сястры Малгажаты Банась, чые парэшткі ў чэрвені наступнага года былі перанесены з мясцовых могілак да саркафага сясцёр.
Сёлета, калі спаўняецца 80 гадоў з моманту знішчэння 11 сясцёр-назарэтанак, як паведамляе сайт Catholic.by, памятныя ўрачыстасці адбудуцца ўвечары 31 ліпеня ў Батароўскім лесе, які стаў месцам загібелі, і працягнуцца ў Фарным касцёле да імшы ў 4:30 наступнага дня — прыкладнага часу расстрэлу сясцёр.
Фота: Catholic.by
Афіцыйны беларускі рэжым, падняўшы кампанію па расследаванні «генацыду беларускага народа», якая прызваная не столькі знайсці і пакараць вінаватых, ушанаваць памяць пра ахвяр, колькі ачарніць палітычных праціўнікаў і распаліць варожасць да дзяржаў Еўрасаюза, вядома, абміне гэтую нязручную падзею.
Яна не ўпісваецца ў сённяшнюю рыторыку варожасці да ўсяго, што выходзіць па-за межы прасавецка-русафільскай ідэалогіі. Ахвярамі і героямі могуць быць толькі прыхільнікі савецкага рэжыму, а ўсе нязгодныя з ім — гэта памагатыя нацыстаў, нават калі аддалі жыцці ў супрацьдзеянні ім. Менавіта па такой логіцы вынішчаецца памяць пра байцоў Арміі Краёвай, вынішчаецца памяць пра беларускіх дзеячаў, якія заставаліся ў акупацыі.
І справа ўшанавання духоўнага подзвігу сясцёр-назарэтанак застанецца справай выключна Каталіцкага Касцёла, які цяпер і сам цярпіць ад пераследу.
«Наша Нiва» — крыніца якаснай інфармацыі і бастыён беларушчыны
ПАДТРЫМАЦЬ «НН»Чытаце таксама:
У Наваградку паставілі калону са скульптурай святога заступніка горада
Папа Францішак назваў гэту беларускую жанчыну святой. Расказваем, хто гэта
Нунцый Антэ Ёзіч правёў інаўгурацыю Апостальскай адміністратуры для грэка-католікаў у Беларусі
