1980-я. Румынія часоў Чаўшэску. PINTEREST.COM
Гэтым кніга адрозніваецца ад вялікага масіву мастацкіх твораў, народжаных у таталітарных рэжымах. Ад кніжнай трылогіі Аляксандра Салжаніцына «Архіпелаг ГУЛАГ» да культавага кіно «Чалавек з жалеза» паляка Анджэя Вайды ці «Жыццё іншых» немца Фларыяна Хенкеля фон Донерсмарка. У прозе Герты Мюлер няма героікі, барацьбы. Ані слова пра дыктатара і яго партрэты на кожным кроку. Няма падрабязнага апісання рэпрэсіўнага апарату. Усё гэта — толькі дэкарацыі будзённай шэрасці, якая і стварае ўніверсальны партрэт дыктатуры.
Кнігу можна было б назваць бессюжэтнай. Спачатку яна нагадвае плынь свядомасці ды вырваныя з кантэксту асацыяцыі, успаміны. Хаатычныя думкі галоўнай гераіні, якая ў трамваі едзе на допыт. Падарожжа зацягваецца да бясконцасці, хоць у рэальнасці доўжыцца, магчыма, 40 хвілін ці гадзіну. Трамвай ідзе, а час спыніўся. Дакладней, няма розніцы, колькі часу ці які цяпер год.
Мінулае пераплеценае з сучаснасцю, але не нараджае будучыні. Сучаснасць наўпрост перамяшчаецца ў багаж мінулага, перажоўваецца, як вішні, што есць старая па суседстве з гераіняй у трамваі. Вішнёвыя костачкі яна заціскае ў далонь. Калі месца не хопіць, то выкіне на падлогу — ніхто не зверне ўвагу. Мараў ці планаў на будучыню ў галоўнай гераіні няма: перажыць бы гэты допыт на дзесяць-нуль-нуль — і тое добра.
Кніга Герты Мюлер «Сёння я не хацела б з сабой сустрэцца» выйшла ў беларускім перакладзе ў выдавецтве «Янушкевіч» у 2021 годзе
Запіскі для Марчэла
Чаму выклікалі? Ды дробязь. Гераіня працавала на швейнай фабрыцы і ўкладала ў кішэні экспартнай серыі штаноў цыдулкі са сваімі каардынатамі. Магчыма, у Італіі нехта знойдзе і выкліча яе, уратуе з сацыялістычнага раю. Альбу, афіцэр Секурытатэ, пытаецца ў жанчыны, як завуць італьянца, якому тая пісала. «Марчэла», — адказвае першае, што прыходзіць да галавы, бо трэба адказаць хоць што. Сама ж ведае толькі двух італьянцаў: Беніта Мусаліні і Марчэла Мастраяні.
Нікалае Чаўшэску
кіраваў Румыніяй з 1965 да 1989 года, свой шлях да ўлады ён пачаў з пасады галоўнага ідэолага румынскай арміі. Пры Чаўшэску кантроль спецслужбы Секурытатэ пранізваў усе сферы жыцця. Румынія пры гэтым стала адной з найбяднейшых краін Еўропы.
Калі ў 1989 годзе пачаліся пратэсты супраць яго бяздарнага кіравання, ён сабраў масавы мітынг у сваю падтрымку, але ад самага пачатку, пасля яго слоў «Хачу падзякаваць ініцыятарам і арганізатарам гэтага вялікага нацыянальнага сходу…» сагнаныя бюджэтнікі і рабочыя пачалі скандзіраваць лозунгі пратэсту. Супрацоўнікі тэлебачання не выканалі загад куратараў з Секурытатэ і не адключылі трансляцыю гэтага правалу. Так пачалася рэвалюцыя.
На наступны дзень вайсковыя часці, уведзеныя ў Бухарэст, перайшлі на бок пратэстоўцаў.
Спецпадраздзяленні Секурытатэ адкрылі агонь па дэманстрантах і арміі, але праз некалькі дзён хаосу і яны спынілі супраціўленне.
З мужам Паўлем яны абмяркоўваюць, ці ісці ёй на чарговы допыт. «Ідзі, бо інакш яны самі сюды прыйдуць», — абыякава кажа ён. Дахаты, дарэчы, ужо прыходзілі. На блышыным рынку Паўль прадаваў антэны, каб лавіць венгерскія тэлевізійныя каналы. Краў на працы дэталі, майстраваў і вазіў на рынак на матацыкле «Ява». Двое з Секурытатэ прыйшлі і без усялякіх актаў ці допытаў забралі ўсе антэны. Матацыкл «Ява» пазней разбіўся. Так Паўль пачаў піць. Бо ніякая праца ці высілкі не даюць плёну. Будучыню нельга праграмаваць, з ёй можна адно змірыцца.
Ноч забірае алкаголь
Тэма п’янства ў кнізе на кожнай старонцы. П’юць усе. Прычым няма нейкага асуджэння, маралізатарства. Гэта спосаб выжыць. Пасля можна выспацца і пайсці на працу: «Ноч забірае алкаголь», — кажа галоўная гераіня. Прычым незразумела да канца, што такое п’янства: спосаб залекаваць траўмы і дэпрэсію ці спосаб прабавіць час пры адсутнасці іншых варыянтаў. Ад няма чаго рабіць.
У п’яным шаленстве Паўль аднойчы выкідае з акна падушкі і пасцелю. Гераіня спускаецца, каб падняць рэчы, але па-шпіёнску выключае святло ў пад’ездзе. Каб сусед, які запісвае час яе прыходу і сыходу, не ўбачыў. Да сексотаў, як і да п’яніц, стаўленне паблажлівае, хатняе. Чалавеку, які за ёй сочыць, гераіня дорыць чысты сшытак у клетку. Для запісаў. Той круціць у руках ды кажа, што фармат завялікі, яму зручней нататнікі, каб схаваць у кішэнь пінжака.
Вар’яты
Жонка сексота, дарэчы, страціла розум. Выходзіць з дому немаведама нашто і швэндаецца абы-дзе. Блытае людзей, месцы, сітуацыі. У кнізе ўвогуле багата вар’ятаў ці тых, хто вар’яцее па ходу дзеяння. Розум страціла і бабуля гераіні, якая трапіла пасля вайны ў ссылку разам з дзядулем. Іх раскулачылі ды высадзілі з цягніка ў чыстым стэпе разам з іншымі. Пакуль дзядуля шукаў ваду ды дрэва пад дом, тая ела гліну… Паўсюль ёй бачыўся «белы конь», абрысы якога дзядуля пасля намаляваў на сцяне хаты-мазанкі, бо лічбы і літары пісаць было забаронена.
Брашоў раней называўся Кранштат і быў адным з цэнтраў Сямігароддзя. WIKIMEDIA COMMONS
«Белы конь» — не выпадковасць. На ім ездзіў чыноўнік, які акурат раскулачваў этнічных немцаў у іхняй мясцовасці. Перавыконваў план. Па волі лёсу ён стаў свёкрам галоўнай гераіні, калі тая ў першы раз выйшла замуж. Дзядуля на тым вяселлі напіўся, пракляў унучку ды распавёў гісторыю пра высылку і вар’яцтва бабулі, якая не перажыла першай зімы. Цвярозыя, вядома, пра такое маўчаць.
Сімвалічна, што і свёкар-чыноўнік таксама страціў розум. Ягонага белага каня — адзіную любоў у жыцці — атруцілі мясцовыя людзі. Каня хавалі ўначы, а былы наезнік піў гарэлку, пакуль не кінуўся адкопваць жывёлу. Яго звязалі і п’янага, бруднага, абрыганага звезлі ў вёску адпачываць. Страціўшы пасаду, ён стаў аграномам, мілым, бяскрыўдным чалавекам, які ведаў назвы процьмы раслінаў на лаціне.
Дом больш не крэпасць
У кнізе шмат сэксу — амаль столькі ж, колькі п’янства. Але кожны раз сэкс «незаконны».
Муж здраджвае жонцы, дачка любіцца з айчымам, кіроўца трамвая марыць пра дзяўчыну з прыпынку. Галоўная гераіня з мужам Паўлем не любяцца. Замест гэтага падушкі — сімвал сямейнага ложка — ляцяць у акно. Героі наракаюць на якасць кітайскіх прэзерватываў: маўляў, добрыя кітайцы адпраўляюць у Штаты, а ў Румынію едуць дзіравыя — такая бяда.
Чарга па дэфіцытныя прадукты.
З дзецьмі таксама цікава. Яны прысутнічаюць эпізадычна, як прыкры вынік палавых адносін, выпадковасць. У трамваі сядзіць бацька з малым на каленях, які ліжа бруднае шкло. Бацька не думае перашкаджаць. Навошта? Дзяцей бяруць у краму, каб у чарзе атрымаць больш тавару. Дзеці мелі б быць працягам жыцця, але навошта яго — такое жыццё — працягваць?..
Тое ж з элементарнымі побытавымі рэчамі, якія перастаюць слухацца чалавека. На кухні гераіня знаходзіць цыдулку ад сяброўкі, але толькі праз тыдзень даведваецца, што тая чапляла яе да дзвярэй. А значыць… Трэба правяраць дом, што ў ім знікла ці дадалося. Дом — зусім не крэпасць. Гэта толькі месца, дзе можна пераначаваць.
Дзесяць непатрэбных правілаў
А галоўнае, увесь гэты лад не аспрэчваецца. Ён — дадзенасць. Адзіная форма пратэсту — уцёкі за мяжу.
Так, сяброўка гераіні спрабавала збегчы з немаладым афіцэрам, але злавіла кулю. Першымі да яе цела дабраліся галодныя сабакі памежнікаў, якія разарвалі труп, выцягнулі вантробы. «Чырвоныя макі» — так гераіня апісвае карціну і прызнаецца, што больш не любіць гэтых кветак.
Нікалае Чаўшэску — «ісцінна народны лідар» і «геній Карпат».
У грамадстве, якое апісвае Герта Мюлер, не дзейнічаюць правілы. Дакладней, не дзейнічае дэкалог, дзесяць біблейскіх запаветаў. «Не крадзі», «не чужалож»… — усё гэта не працуе.
Ёсць сістэма забаронаў, якая стварае калідор, а дакладней — трамвайныя рэйкі, па якіх коціцца трамвай з бруднымі шыбамі. Стомлены кіроўца, які па ходу мяняе потную кашулю або выходзіць, каб выпіць кавы і з’есці рагалік, можа адно лаяць пасажыраў ды спыняцца: адчыняць і зачыняць дзверы. Час у дарозе і напрамак яго таксама не хвалююць. Якая розніца, калі заўтра ўсё паўторыцца.
STEPHANIE VON BECKER/RHENPFALZ.DE
Герта Мюлер
нарадзілася ў 1953 годзе ў Румыніі, у сям’і сялян-швабаў. У вёсцы гаварылі па-нямецку. У 1979 годзе яна страціла працу, бо адмовілася супрацоўнічаць з таемнай паліцыяй Секурытатэ, у 1987 годзе эмігравала ў ФРГ. У 2009 годзе яна атрымала Нобелеўскую прэмію па літаратуры з фармулёўкай «за супрацьстаянне прыгнёту і палітычнаму тэрору». Яе кнігі аналізуюць досвед перажытай несвабоды, гвалту, а таксама нежаданне памятаць пра гэта.
Трансільванскія немцы
Трансільванія — у перакладзе з лацінскай мовы «Залессе» — рэгіён на паўночным захадзе Румыніі, аддзелены ад рэшты краіны Карпатамі. Продкі румын — дакі і рымляне — засялілі яго з прадаўніх часоў.
У Х стагоддзі нашай эры сюды прыйшлі таксама венгры.
А ў ХІІ стагоддзі венгерскі кароль Геза ІІ запрасіў сюды немцаў з даліны Мозеля. Ён разлічваў на іх досвед у распрацоўцы пакладаў карысных мінералаў, на якія Трансільванія багатая (соль, якая страшна дорага каштавала ў Сярэднявеччы, золата, медзь, жалеза). А таксама яны павінны былі стаць заслонай ад набегаў качэўнікаў-полаўцаў.
Цікава, што да трансільванскіх немцаў прыляпілася назва «саксы», па назве пагранічнага германскага племені, што жыло ў Саксоніі, хоць самі перасяленцы пераважна паходзілі з Латарынгіі і Баварыі.
Немцы збудавалі тут сем умацаваных гарадоў. «Сямігароддзе» — па-нямецку Siebenbürgen — так доўгі час называлі гэтую зямлю і ў Вялікім Княстве Літоўскім. А ў кожнай нямецкай вёсцы была абарончая царква. Большасць з іх захавалася, падарожжа па Трансільваніі — захапляльная вандроўка ў часе і прасторы.
Этнаграфічная мапа Аўстра-Венгрыі 1899 года. Месцы кампактнага рассялення немцаў пазначаныя чырвоным колерам. WIKIMEDIA COMMONS
Пераехала немцаў досыць шмат, і жылі яны на асобных тэрыторыях, таму не растварыліся ў навакольным насельніцтве, а захавалі сябе як асобны народ восем стагоддзяў. Шмат стагоддзяў яны былі прывілеяваным слоем у Трансільваніі, разам з венгерскай шляхтай і пагранічнікамі-секеямі. Але пасля далучэння зямель да імперыі Габсбургаў паўзучая мадзьярызацыя (мадзьяр — раней так называлі венграў) і акаталічванне прымушалі немцаў, асабліва лютэранскую іх меншасць, шукаць саюзу з румынскім сялянствам.
Толькі ў часы таталітарызму ў ХХ стагоддзі рэжым Чаўшэску стаў выцясняць іх з краіны. Па перапісе 1930-га немцы складалі 4,1% насельніцтва Румыніі. На сёння іх засталося 0,2%.
Прэзідэнт-немец і румынскі скачок
Але сімвалічна, што прэзідэнт Румыніі цяпер немец з Сямігароддзя — Клаўс Іаханіс. Ён заслужыў павагу сваёй нецярпімасцю да карупцыі. Пра тое, наколькі ён быў папулярны, сведчыць яго пераабранне на другі тэрмін з рэдкім для дэмакратый вынікам — 66% галасоў. За час яго кіравання Румынія працягвала эканамічны ўздым, які пачаўся пасля далучэння краіны да Еўрасаюза.
Сярэдні заробак «чыстымі» ў Румыніі з 2014 да 2024 года вырас з 430 да 1030 долараў.
